هـر سـالـه در تـاریـخ 24 جـــوالی (2مــــرداد)همزمان با روز جهانی خودمراقبتی، سمپوزیوم علمی و جشنواره ملی خودمراقبتی و آموزشبیمار توسط دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار میشود. در این سمپوزیوم و جشنواره آخرین اطـاعـات علمی خودمراقبتی و شیوه های آمـوزش بیمار در قالب مقالات و سخنرانی وهمچنین ارائــه ایـده هـا و محصولات دیـداری و شنیداری و در حـوزۀ فضای مـجـازی مانند اپلیکیشن بـا اقـبـال فــراوانــی از سـراسـر کشور معرفی میشود. یکی از شایعترین پرسش ها، تفاوت خودمراقبتی با خوددرمانی اسـت که برای مردم و گاه گروه درمانی مطرح می شود. بر این اساس جستجویی در پایگاه های علمی google scholar و pubmed صورتگرفت و به روش review Narrative ، گویاترین و روانترین مقالات در تشریح این تفاوت انتخاب شدند.
یافته های زیر تفاوت خودمراقبتی self care را با خود درمانی( Medication Self )بیان می کنند. پـــــــس از شــــــیــــــوع جـــــهـــــانـــــی بــــیــــمــــاری کــرونــا ویــروس ســنــدرم حــاد تـنـفـسـی۲-( SARS 2 CoV) در واپسین روزهای سال میلادی 2019 بـه عـنـوان یـک ویــروس نـوپـدیـد(Emerging) گـونـه ای از خــانــوادۀ بــزرگ کـرونـا، محققان و دانـشـمـنـدان ایـن حــوزه تـاش گـسـتـردهای را برای شناسایی دقیق رفتار ویروس و روش های مقابله با آن آغاز کردند. شدت و توانایی انتشار این ویـروس در جوامع و ناشناخته بـودن این عامل برای بدن و به تبع آن ابتلای گسترده مرگ و میر ناشی از آن و همچنین عدم وجود دارو و وا کسن مناسب، صاحبنظران را بر آن داشت تا مهمترین راه مقابله با این ویروس را تغییر سبک زندگی در ابعاد مختلف برای تمام جهان توصیه کنند. این امر می طلبید که با یک برنامۀ دقیق و شناخت لحظه به لحظه مسیر بیماری زایی ویروس مذکور، محتوای آموزشی الزم را تولید و با ترویج آن در بستر اجتماعی بــا بـهـره گـیـری از ابــــزارهــــای گــونــا گــون مـانـنـد رسـانـه هـا، شبکه های اجتماعی و ظرفیتهای هــنــری، مــــردم دنـیـا را بــصــورت هـمـاهـنـگ و یکپارچه در مقابل این عامل خطرنا ک توانمند سـازنـد و ایـن مستحکم ترین راه یعنی کسب مهارت خودمراقبتی میباشد. توسعۀ رویکرد خودمراقبتی در نظام سلامت کشورها طی این بحران و همچنین افزایش میزان آمادگی جوامع
در بحرانهای آینده به شرط آنکه به تمامی ابعاد علمی و همچنین فرهنگ خودمراقبتی مستمر و کمرنگ تر نمودن تدریجی باورها و عادات غلط مردم و به ویژه پرهیز از خوددرمانی، عزمی ملی و جهانی اتخاذ نمود.
موفقیت در این امر و ارتقاء سطح آ گاهی سلامت و در نهایت ایجاد سپری مستحکم در برابر این گونه بحرانها در جهان بر پایۀ شناخت دقیق دشمن یعنی عامل بیماری و روشهای پیشگیری و توانمندسازی اقـشـار جامعه در
نظام بهداشتی وسلامت بنا نـهـاده مـی شـود. بـنـابـرایـن تصمیم گیرندگان حـوزۀسلامت از ایــن تـهـدیـد بـایـد فـرصـت ایـجـاد کنند و یک بـار بـرای همیشه تا زمانیکه انسانها دغدغه شــدیــد ســامــت داشــتــه و ایــن مــوضــوع در اولویت زندگی ها قرار دارد، از تمام راهکارهای هوشمندانه برای نهادینه سازی خودمراقبتی در سطوح مختلف جوامع تلاش نمایند. آ گاهی بخشی و آمـــوزش سـطـوح مختلف مــردم و در نهایت هوشمندسازی اجتماعی در آغاز پاندمی تا کنون موفقیت های پی درپی را به دنبال داشته، بطوریکه توصیه های مراجع علمی و ذیصلاح در راسـتـای خودمراقبتی فردی و اجتماعی مانند حفظ شرایط مناسب و سـالـم بــرای بــدن بـا رعـایـت اصــول کـامـل و استاندارد بهداشتی، تغدیه، فعالیت فیزیکی، سالمت روان،آ گــاهــی از آخـریـن اخـبـار موثق
جــریــان انـتـشـار و در نـهـایـت شـیـوۀ مـراقـبـت صحیح بیمار به تدریج بر روند فرا گیری بیماری و خطرآفرینی ویــروس کووید 19 اثـر بـگـذارد و صاحبنظران بر ایـن بـاورنـد که کـارسـاز ترین ضـربـه ای کـه بـر ایــن دشـمـن عفونی مـی تـوان وارد نمود،گسترش اطالعات علمی صحیح و آموزش مردم و بیماران می باشد. حــال در ایــن مـقـالـه انــدکــی بــه تـفـاوت خــوددرمــانــی و خـودمـراقـبـتـی بـه عـنـوان دو مـفـهـوم نــزدیــک بـه یـکـدیـگـر پــرداخــتــه و به بررسی معضالت اساسی آن بـرای سلامت افراد ، در صورت عدم شناخت عملکرد آن
خواهیم پرداخت. سـازمـان بـهـداشـت جـهـانـی،خـوددرمـانـی را اسـتـفـاده از داروهـــــا بـــرای درمــــان اختلالات
خودتشخیصی یا نشانه ها یا مصرف داروهای تجویز شـده بـرای مـدت زمـان طولانی یا برای درمـان بیماریهای راجعه، بـدون هماهنگی بـا متخصص مـربـوطـه در امــر تجویز دارو، یا دسـتـیـابـی و مـصـرف یــک یــا تــعــداد بیشتری داروی صناعی و گیاهی بدون استفاده از نظر یا تشخیص پزشک و بـدون نسخه یا نظارت درمانی تعریف کرده است. خــوددرمــانــی امـــــروزه یــک پــدیــده جهانی است و به عنوان یک معضل بزرگ اجتماعی، بـهـداشـتـی و اقــتــصــادی شـنـاخـتـه مــیشــود. بـراسـاس مطالعات انـجـام شــده،از علل مهم انجام ایـن پدیده مـیتـوان به استفاده قبلی از دارو و بـهـبـودی، عـــدم اسـتـطـاعـت مالی برای پرداخت حق ویزیت، بازار دارویی آزاد، سهولت تهیه، دارو بــدون نسخه و نداشتن بیمه خدماتدرمانی اشاره کرد. شیوع خوددرمانی در میان مناطق مختلف دنیا بسته به عوامل مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی متفاوت اسـت. بـرای نمونه شیوع خوددرمانی با دارو در مناطق روستایی کشور پرتغال ۵/۲۱ درصــد ، در جمعیت بزرگسال برزیل ۹/۱۴ درصد، مردم روستایی هند ۹/۱۱ تا ۵۰ درصد ، در جمعیت بزرگسال کوالالامپور ۷/۶۲ درصــــــد،در جمعیت عـمـومـی عمان ۵/۴۲ درصد، در جمعیت سالخوردۀ ایران ۶۸ درصد و در دانش آموزان ایران ۶۷ درصد، در دانشجویان علوم پزشکی اتیوپی ۵/۳۸ و در دانشجویان پزشکی کرمان ۲/۵۰ درصد برآورد شده است . مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو میتواند منجر به عـوارض و مشکالت زیـادی همچون مقاومت میکروبی و آنتی بیوتیکی، تداخلات دارویـــی، وابستگی دارویـــی، انتخاب دارو و دوز نامناسب، مصرف طولانی مدت داروهـا، بیماریهای کبدی و کلیوی، مسمومیت ها و نـاهـنـجـاریهـای مــــادرزادی مـی شـود. مطابق مــطــالــعــات گــذشــتــه، بـیـشـتـریـن داروهــــــای مـورداسـتـفـاده در خـوددرمـانـی استامینوفن، مسکن ها، قــرص سـرمـاخـوردگـی و داروهـــای گیاهی می باشد . بـه نـظـر مـــیرســـد، خـــوددرمـــانـــی در مـیـان متخصصان حوزۀ سالمت نسبت به جمعیت عمومی شایعتر باشد و ایـن موضوع ناشی از آن اسـت کـه ایـن گــروه دانــش پزشکی کافی بـرای حـل مشکالت مـربـوط بـه سلامت خود دارنــد. دانشجوی دندانپزشکی به جهت آن که با بیماریها، روشهــای درمانی و نیز داروهـا آشـنـایـی دارنـــــد و بــه نـظـر مــیرســد از جمله گـروه هـایـی باشند کـه بیشتر در مـعـرض خطر خوددرمانی قرار می گیرند. با مطالعه منابع حـاوی اطلاعات دارویـی، پــی خـواهـیـم بـــرد کــه داروی بــدون عـارضـه یــافــت نـمـی شـود و آنهــــا هـمـانـنـد تـیـغـی دو لـبـه عـمـل میکنند کـه یـک ســوی آن متوجه عوامل بیماری زاست و لبۀ دیگر در بافتهای سـالـم بـــدن اثـــر مـــیگـــذارد کــه مـتـعـاقـب ایـن تأثیرات و عـوارضـی هـمچـون مسمومیت ها، پوکی استخوان، زخمهای گوارشی، نارسایی کلیه و کبد بروز مییابند. آمارها از این حکایت دارند که 3 درصد از کل بیماران پذیرش شده در بـیـمـارسـتـانهـای آمـریـکـا بـه علت مصرف خودسرانه داروهــا بستری شـده انـد، موضوع خوددرمانی بـدان جهت مـورد اهمیت است کـه مـی تـوانـد مـانـع تشخیص بـیـمـاریهـا شود و مـقـاومـت مـیـکـروارگـانـسـیـم هـا را بــالا بـبـرد. خوددرمانی در ا کثریت جوامع شایع اسـت و حداقل 35 درصد از حجم داروها در راستای عمل خوددرمانی خریداری می شوند.
•خودمراقبتی : اورم اولین صاحبنظری است که الگوی پرستاری مراقبت ازخـود را ارائـه نمود.در این الـگـو، براسـاس وضعیت و نـیـازهـای بیماران به هنگام انحراف از سالمتی و نقش پرستار، سه نوع سیستم مراقبتی جبرانی کامل، نسبی وحمایتی-آموزشی طـراحـی شـده اسـت. سازمان بهداشت جهانی “مراقبت از خـود” را به عنوان انجام فعالیتهای افـراد، خانواده و جوامع با هدف ارتقای سالمت، پیشگیری یا محدودکردن بیماری و اعاده سلامتی تعریف می کند. فرا گیری فعالیت های خودمراقبتی می تواند فرد را به سمت حفظ سالمتی و رفاه سوق دهد، سازگاری فرد با بیماری را افزایش دهد و هزینه های درمانی را کاهش دهد. خودمراقبتی مجموعه اقـدامـات آموخته شده، آ گاهانه و هدفدار است که توسط فرد به منظور حفظ و ارتقای سالمت خود انجام مـی شـود. تغییر الگوی بیماریها در سالهای اخیر از حاد به مزمن، نیاز به مراقبت از بیماران درعـــــوض درمـــــان قـطـعـی آنــهــا، رشـــد دانــش عمومی و تمایل افراد به مراقبت و کنترل مسایل بهداشتی خـود و صرفه جویی در هزینه ها
کدام می تواند از دلایل روی آوردن افراد جامعه به روشهای کسب اطلاعات از منابع مختلف و انجام خودمراقبتی باشد. خودمراقبتی به معنای فرآیند حفظ سلامتی از طریق رفتارهای سالم و مدیریت بیماری است که میتواند تحت تأثیر عواملی مانند آ گاهی، نگرش،مهارتها، موانع و تسهیل کننده ها قرار بگیرد. آموزش خودمراقبتی،گامی ارزشمند در افزایش آ گاهی و کمک به بیماران درکسب استقلال فردی وتسهیل سازگاری آنان با بیماری خود است که نتیجۀ آن، بهبود سالمت عمومی بیماران، شرکت فعالانه در روند مراقبت ازخود و در نهایت کاهش هزینه های درمانی خواهد بود. ا گرچه اقدامات خودمراقبتی بدون کمک افـراد حرفهای انجام میشوند ولی نیازِ است دانش و مهارت آن به افراد آموزش داده شود. آموزش به بیمار به عنوان وظیفه ای مهم و یکی از استانداردهای کیفیت مراقبت پرستاری به شمار می آید و تمامی بیماران از حق دریافت آموزش در جهت حفظ سلامت، پیشگیری از بیماریها و ارتقای سطح سلامت خود برخور دارند . خــودمــراقــبــتــی مـهـمتـریـن شـکـل مـراقـبـت اولیه چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه میباشد. در آمریکا پیشرفت وسیعی در زمینه خود مراقبتی به عمل آمده که شامل طراحی نسل جدید برنامه های نــرم افــزاری بــرای کنترل و مراقبت بسیاری از بیماریهای مزمن مانند ایــدز، سـوء مصرف مـواد، افسردگی و دیابت و تشکیل گروههای خـود یــاری الکترونیکی و گـروههـای حمایتی است.
با کمک های خود بیماران را حمایت کنید
دکتر مهدی نوروزی
دانشیار گروه ویروس شناسی دانشکده بهداشت و معاون پژوهشی مرکز تحقیقات ویروس شناسی بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس چهارمین جشنواره خود مراقبتی و آموزش بیمار
دکتر مریم نکولعل تک
پزشک و دکترای تخصصی بهداشت بــاروری، گـروه مامایی و سلامت بـاروری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی تهران
مهری شمسی
مربی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران